Menopoz insan hayatinda onemli degiskliklerin meydana gelmesine neden olur. Hem ruhsal hem de fiziksel bu degisiklikler temel olarak vucutta yumurtaliklardan salgilanan ostrojenin azalmasi nedeniyle ortaya cikar. Menopozla birlikte ozellikle asagida anlatilacak olan risk faktorleri olanlarda kemik dokusu da kisa zamanda kalitesinden odun vermeye baslayabilir. Menopozda olan kadinlar yasamlarinin geri kalan kisimlarinda osteoporoza bagli %50'lik bir kemik kirigi riski ile karsi karsiyadirlar.
Osteoporoz insan omrunun giderek uzamasiyla birlikte ulkemizde de onemli bir sorun haline gelmistir.
Osteoporoz nedir?
Osteoporoz, ya da daha cok bilinen adiyla "kemik erimesi", kemigin mineral iceriginin azalmasi nedeniyle dayanikliginin azalmasi, yani kalitesinin dusmesidir. Vucutta kortikal kemik ve trabekuler kemik olmak uzere iki ayri kemik turu vardir. Kortikal kemik tum vucut kemiklerinin %80'ini olustururken, trabekuler kemik, bir aripetegi yapisinda olan ve yuzey alani daha genis bir kemik turudur. Trabekuler kemik omurgalarda ve uzun kemiklerin uc kisimlarinda yeralir ve osteoporoza bagli kiriklara en hassas bolgeler de buralaridir. Kemikler surekli olarak yapim-yikim olaylarinin ardarda devam etmesiyle yenilenen canli dokulardir. Trabekuler kemigin yapim-yikim hizinin kortikal kemige gore 4-8 kat daha hizli olmasi bu kemikleri kiriklara daha hassas hale getirmektedir.
Kadinlarda 40 yasina kadar yapim-yikim olayi dengeli bir sekilde devam ederken, bu yastan itibaren yillik %0.5'lik bir oranda geri donusumsuz bir kemik kaybi olur. Bu, ozellikle menopozdan itibaren daha da hizlanir ve menopozda olan bir kadin her yil trabekuler kemiklerinin %5'ini ve tum vucut kemik dokusunun %1- 1.5'luk bir kismini kaybeder. Bu kayipilar 10-15 yillik hizli bir donemden sonra oldukca azalir. İste bu asamaya kadar kaybedilen kemik dokusu miktari kadinin ileride kemik kirigiyla karsilasip karsilasmayacagini belirleyen en onemli etkenlerden biridir. Zira bu sure icerisinde trabekuler kemigin %50'si kortikal kemigin ise %30'u kadar bir miktari kaybedilmis olabilir.
Osteoporoz hangi kemikleri etkiler?
Osteoporoz en sik vucudun yukunu tasiyan ve trabekuler yapida olan omurlari etkiler. Tum osteoporoz olgularinin %47'si omurlarda, %20'si kalcada (uyluk kemiginin bas kisminda), %13'u bileklerde ve %20'si diger kemiklerde gorulur.
Bunun sonucunda ozellikle ileri yaslarda omurlardaki cokme kiriklarina bagli olarak boyda kisalma olabilecegi gibi (bir kadinin ileri yaslarda boyu 15-20 cm'ye kadar kisalabilir!), hafif dusmeler sonucunda ya da kendiliginden, basta kalcada olmak uzere diger kemiklerde hayati tehdid eden kiriklar meydana gelebilir.
Osteoporoz kimlerde daha sik gorulur?
Osteoporoz riski yasla birlikte artar ve ozellikle kadinlarda erkeklere gore daha sik gorulur. İnce kemik yapisi olanlarda, ailesinde ve ozellikle ailesindeki kadinlardan birinde kemik kirigi oykusu ya da boyunda kisalma oykusu bulunan kadinlarda, 45 yasindan once kendiliginden ya da ameliyatla yumurtaliklarin alinmasi neticesinde menopoza giren kadinlarda, uzun sureli adet gorememe seklinde adet duzensizligi olan kadinlarda, gidalarinin kalsiyum icerigi az olan kadinlarda (en onemli kalsiyum kaynaklari sut ve sut urunleridir), yasamlarinda egzersize yer vermeyen, sigara icen, asiri alkol kullanan kadinlarda, kortizon ve diger bazi ilaclari kullanmak zorunda olanlarda ve basta hipertiroidi (tiroid hormonlarinin yuksek olmasi) olmak uzere cesitli hormonal hastaliklarda osteoporoz riski artmistir.
70 yasin uzerinde olan kadinlarin %21'inde hicbir belirti olmasa da radyolojik olarak kirik yonunde degisiklikler gozlenir. Kalca kemigi kiriklarinin riski menopozdan 10-15 yil sonra artmaya baslar ve 90 yasinda bir kadinin kalca kemigi gecirmis olma olasiligi %20'dir. Bu kalca kiriklarinin yaklasik %15'i ilk uc ayda olumle sonuclanacak kadar agirdir. Ozellikle kalca kiriklari %50 kadinda sakatlikla sonuclanir.
Osteoporoz tanisi nasil konur?
Klasik radyolojik yontemlerle (duz rontgen filmleriyle) osteoporoz tanisi koymak hatalidir. Bunun yerine DEXA adi verilen ozel yontemle ve kemik tomografisi yontemiyle vucudun en hassas kemikleri olan uyluk basi bolgesi, omurlar ve kol kemiklerinin incelemesi yapilir ve hassas bir sekilde tani konabilir. Raporda "normal", "osteopeni" (osteoporoz baslangici), "osteoporoz" ve "ileri derecede osteoporoz" olmak uzere farkli ifadeler kullanilabilir.
Hic bir sikayeti olmayan kadinlarda bile menopoza girdiklerinde bir kez ve daha sonra beser yillik araliklarla kemik olcumu onerilmektedir.
Osteoporoz nasil tedavi edilir?
Baslamis bir osteoporoz sureci sonucu kaybedilen kemigi yerine geri getirmek zordur. Ancak surec bazi tedavilerle buyuk oranda durdurulabilir. Bunun sonucunda ileri derecede osteoporoz olgulari haric, kirik olusma riski de onemli derecede azalmis olur.
Ostrojen tedavisinin sureci yavaslattigi artik kesinlikle kanitlanmistir. Ostrojen tedavisi alanlarda kol ve kalca kiriklarinda %50-60 oraninda azalma, beraberinde kalsiyum alimi da saglandiginda (kalsiyumdan zengin gidalar alinmasi ve gerekli durumlarda ilac seklinde kalsiyum tedavisi) omurga kemigi kiriklarinda %80'lik bir azalma beklenebilir. Bu, ozellikle en az 5 yillik bir tedavi sonrasi etkili olur.
Ostrojen tedavisinin etkili olabilmesi icin tedavi devam etmelidir. Tedavi birakildiginda osteoporoz sureci tedaviden onceki eski hiziyla devam eder. Progesteron tedavisi de kalsiyum metabolizmasi uzerindeki olumlu etkileriyle osteoporozun onlenmesine katkida bulunur.
Kalsiyum emilimi yasla birlikte azalir ve ozellikle menopoz sonrasi azalma daha belirgin olur. Kalsiyum dengesinin saglanmasi osteoporoz engellenmesinde en onemli basamaklardan biridir. Ancak ostrojenin az oldugu durumlarda kalsiyum ne kadar alinirsa alinsin etkili olmayabilir. Bu yuzden ostrojen tedavisine ek olarak vucuda gidalarla ya da ilac verilmesi yoluyla gunluk 1000 gram kalsiyum girisinin saglanmasi onemlidir.
Ostrojen tedavisinin sakincali oldugu durumlarda ise kalsitonin adli ilactan faydalanilir. İlac tedavisi disinda osteoporozun onlenmesi ya da ilerlemesinin durdurulmasi icin yasam tarzinda da bazi degisiklikler yapilmalidir. Gunde en az 30 dakika olmak uzere, haftada 3 kez vucudu zorlamayan sporlar yapilmasi menopoz doneminde kemigin mineral miktarini onemli olcude iyilestirir. Sigara ve alkol birakilmalidir. Dengeli bir diyetle yeterli kalsiyum alinmasi icin gerekli degisiklikler yapilmalidir.