16. ULUSAL EĞİTİM BİLİMLERİ KONGRESİ, 5-7 EYLÜL 2007
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ, EĞİTİM FAKÜLTESİ, TOKAT/TÜRKİYE

İLKÖĞRETİM 5. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BİLİMSEL SÜREÇ BECERİLERİNİ ELDE EDEBİLME DÜZEYLERİ

THE FIFTH GRADE PRIMARY SCHOOL STUDENTS’ THE LEVEL OF ACQUISITION OF SCIENCE PROCESS SKILLS

Arzu HAZIR
Manisa İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Sınıf Öğretmeni, Ankara-Türkiye
arzuhazir@hotmail.com

Lütfullah TÜRKMEN
Uşak Eğitim Fakültesi,İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi ABD, Uşak-Türkiye
l_turkmen@yahoo.com

ÖZET
Bu çalışmanın amacı ilköğretim 5. sınıf öğrencilerinin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeylerini belirlemektir. Öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edilebilme düzeyleri cinsiyet ve sosyo-ekonomik açıdan karşılaştırılmıştır. Araştırma tarama modelinde desenlenmiş ve örneklemi Uşak il merkezindeki farklı okullardaki 130 kız ve 158 erkek ilköğretim 5. sınıf öğrencisi oluşturmuştur. Araştırmacı tarafından hazırlanan ölçme aracının olarak güvenirliği (Cronbach a) %78 bulunmuş, geçerlilik için uzman görüşlerine başvurulmuştur. Sonuç olarak öğrencilerin bilimsel işlem becerileri cinsiyet açısından değerlendirildiği zaman ortalama değeri kızların erkek öğrencilere göre yüksek çıkmış fakat bu farklılık anlamlılık düzeyinde farklılık göstermemiştir. Okulların bulundukları sosyo-ekonomik çevre göz önüne alındığı zaman sosyo-ekonomik açıdan iyi durumda olan okullardaki öğrencilerin bilimsel işlem beceri düzeyleri diğer okullara göre anlamlı bir şekilde farklı çıkmıştır. Diğer taraftan 5. sınıf düzeyindeki öğrenciler programda belirtilen bilimsel beceri kazanım düzeyleri istenilen seviyenin çok altında çıkmıştır (%50’nin altında).

Anahtar kelimeler: Bilimsel Süreç Becerileri, Fen Eğitimi, Problem Çözme Becerisi

ABSTRACT
The purpose of this study was to determine 5th grade primary school students’ the level of acquisition of science process skills. The acquisition levels of students’ science process skills were compared with the gender and socio-economic factors. The design of study was based on the survey method and the sample of study was 130 female and 158 male students selected from the province center of Uşak at the 5th grade. The scale of study to measure 5th grade students’ science process skills was developed by the researcher and the reliability coefficient of the scale was found 0.78 as Cronbach α. For the validity of scale, the panel judges controlled the scale. In the result, when the science process skills were evaluated for gender, the mean of 5th grade female students was higher than that of male students but this difference was not statistically significant. At the base of school environment selected from different socio-economic status, the students coming from better socio-economic school environment have significantly higher science process skill means than the students coming from low level socio-economic school environment. Additionally, 5th grade students could not attain the science process skills at the desired level (below 50%).

Key Words: Science Process Skills, Science Education, Problem Solving Skills.

I. GİRİŞ

Bilgi birikim hızına yetişemediğimiz günümüz dünyasında bilim ve teknolojide meydana gelen gelişmeler toplumsal yaşamımızın hemen hemen her aşamasında karşımıza çıkmakta ve hayatımızın her alanını etkilemektedir. Hayatımızda bilim ve teknolojideki bu gelişmelerden etkilenen alanların başında da eğitimi gösterebiliriz. Büyük bir bilgi yığının meydana geldiği şu dönemde eğitimin öncelikli hedefi bireylere mevcut bilgileri aktarmak değil bireyin kendine yararlı bilgiyi elde etme yollarını öğrenmesini sağlamaktır. Bu hedefte Fen eğitimi önemli bir yapı taşı olarak karşımıza çıkmaktadır. Okullarda Fen ve Teknoloji dersleri yaparak ve yaşayarak öğrenmeye en fazla olanak sağlayan ders olarak öğrencilerin zihinsel açıdan gelişmelerini sağlamaktadır. Bu nedenle fen ve teknoloji dersi öğretim programının ve işlenişinin üzerinde önemle durulmalıdır.
Fen bilimleri iki grup öğeyi içermektedir; bilimsel bilgiler ve bilgi edinme yolları. Bilimsel bilgiler, fen bilimlerinin içerdiği geçerli ve dayanıklı bilgiler olup, olgusal önermeleri, genellemeleri, hipotezleri, teorileri, ilke ve yasaları içerir. Bilgi edinme yolları ise bilimsel bilgileri edinme yollarıdır. Bilimsel tutumlar ve bilimsel süreç becerileri olarak iki gruba ayrılabilir. Bilimsel tutumlar, fen bilimleriyle uğraşan kimselerde yani bilim adamlarında bulunması gereken özelliklerdir(Taşar, Temiz ve Tan, 2002). Bilimsel süreç becerileri ise bilgiyi elde edebilme yolları olarak tanımlanabilir. Bilim adamlarının araştırma yaparken izledikleri yollar ışığında belirlenen bilimsel süreç becerileri gözlem, sınıflama, çıkarım yapma, tahmin, kestirme, değişkenleri belirleme, deney tasarlama, deney malzemelerini tanıma ve kullanma, ölçme, bilgi ve verileri toplama, verileri kaydetme, verileri işleme ve model oluşturma, yorumlama ve sonuç çıkarma ve sunma becerilerini içermektedir.
Ünlü sosyolog Alvin Toffler “Geleceğin cahili okumayan kişi olmayacaktır. Nasıl öğreneceğini bilmeyen kişi olacaktır.” demiştir. Bu cümleden de anlaşılacağı gibi öğrenci fen ve teknoloji dersinde yukarıda belirtilen bilimsel süreç becerilerini kullanarak bilgiye kendisi ulaşacak, problem çözme yollarını öğrenecektir ve karşılaşabileceği sorunlarla baş edebilmek için gözlem yapıp denenceler kurarak çeşitli çözüm yolları geliştirebilecektir.
Ülkemizde bilimsel süreç becerilerinin eğitimdeki önemini göstermek amacıyla Arslan (1995) ‘ilkokul Öğrencilerinde Gözlenen Bilimsel Süreç Becerileri’ adlı bir çalışma, Ercan (1996) ‘4. ve 5. Sınıfta Bilimsel Süreç Becerilerinin Geliştirilmesine Dair Öğretmen Görüşleri’ adlı bir çalışma ve Temiz (2001) “Lise1. Sınıf Fizik Dersi Programının Öğrencilerin Bilimsel Süreç Becerilerini Geliştirmeye Uygunluğunun İncelenmesi” adlı bir çalışma yapmıştır.
Ancak görüldüğü gibi bu çalışmalar yeni fen ve teknoloji dersi programını esas alarak ilköğretim kademesinde yapılan çalışmalar değildir. Bu nedenle eğitim kalitesinin yükselmesi ve yeni fen ve teknoloji dersi programının bilimsel süreç becerileri açısından değerlendirilmesi için bu alanda yeni çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışma da bu ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak yapılmıştır.

Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı ilköğretim birinci kademe beşinci sınıf öğrencilerinin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeylerini ortaya çıkarmaktır.
Bu genel amaca bağlı olarak belirlenen alt problemler şunlardır:
1. Kız ve erkek öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeyleri arasında anlamlı bir fark var mıdır?
2. Öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme seviyeleri öğrenim gördükleri farklı sosyo-ekonomik çevredeki okulların durumlarına göre değişmekte midir?

Varsayımlar
Bu araştırma aşağıdaki varsayımlara dayanılarak yapılmıştır.
1. Öğrencilerin uygulanan testteki sorulara verdikleri cevaplar onların bilimsel süreç becerilerindeki gerçek davranışlarını yansıtmıştır.

Sınırlılıklar
1. Bu araştırma 2005-2006 öğretim yılında Uşak Merkezde sosyo-ekonomik düzeyi farklı altı ilköğretim okulunun 5. sınıfında okuyan toplam 288 öğrenciyle sınırlıdır.

Araştırmanın Önem
Dünyada bilim ve teknoloji alanında çok hızlı bir gelişim görülmektedir. 1800’lü yıllarda ancak 100 yılda %100 artabilen bilimsel ve teknolojik bilgi günümüzde 1 yıldan daha kısa bir süre içersinde %100 artış gösterebilmektedir.Bu artış nedeni ile geçmişten günümüze büyük bir bilgi yığını oluşmuştur ve oluşmaya devam etmektedir. Her geçen gün daha da fazlalaşan bu bilgi birikiminin hepsini takip edip bilmemiz günümüzde imkansız hale gelmiştir. Bu nedenle günümüzde salt bilgi bilmek yerine bilgiyi edinme ve kullanma yollarını bilmek yeterlidir.
Önemli bir bilgi ekonomisi ve bilimsel düşünebilme göstergesi olan uluslararası kuruluşlardan alınan patent sayılarına bakıldığında gelişmiş ülkelerin ön sıralarda yer aldığı görülmektedir. 1998 yılında ABD Patent ve Marka Ofisinden alınan her 4 patentten 3’ünün ABD ve Japonya’ya ait olduğu görülmektedir. Bunun yanında ekonomilerini kısa bir süre önce olumlu yönde geliştiren G. Kore ve Tayvan gibi uzak doğu ülkelerinin 1977 yılında sırasıyla 7 ve 53 olan yıllık alınan patent sayıları 1999 yılında 3679’a ve 4526’ya yükselmiştir. Ancak bu iyimser tabloyu ülkemiz için söyleyemeyiz . Türkiye’nin 1977-1999 dönemindeki 22 yılda ABD Patent ve Marka Ofisinden aldığı toplam patent sayısı ancak 55 olmuştur (Sevinç, 2006).
Sonuç olarak bilim ve teknolojiyi ellerinde bulunduran güçler dünyayı da yöneten güçler olarak karşımıza çıkmaktadır. Patent üretiminde ön sıralarda olan ülkeler aynı zamanda dünyada söz sahibi güçlerdir. Patent üretiminde ilk sıralardaki ülkelerin eğitim programları incelendiğinde öğrenciye salt bilgi yüklemek yerine bilgiyi elde etme yollarını öğretmeyi, problem çözme yollarını geliştirebileceği bir öğretimin hedeflendiği gözlenmektedir.
Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı olarak bilinen PISA araştırması üç yılda bir katılmak isteyen ülkeleri fen ve matematik alanlarında sınav yaparak değerlendirmektedir.
Eğitimin öğrenciyi hayata hazırlama amacına uygun olarak hazırlanan PISA’da aşağıdaki sorulara cevaplar aranmaktadır.
1. 15 yaş öğrencileri bilgi toplumunda karşılaşacakları sorunlarla hangi ölçüde başa çıkabilmeye hazır yetiştirilmektedirler?
2. Günlük yaşamda karşılaştıkları karmaşık okuma materyallerini okuduklarında ne ölçüde anlayabilmektedirler?
3. Okulda öğrendikleri matematik ve fen konularını giderek daha çok teknoloji ve bilimsel gelişmelere dayanan bir dünya düzeninde ne ölçüde kullanabilmektedirler?
Türkiye araştırmaya katılan 41 ülke arasından fen alanında 36., matematik alanında ise 35. olmuştur. Ayrıca Aralık 2004’te yayınlanan PISA araştırma raporu Türkiye’de 15 yaşındakilerin %52.3’ünün altılı öğrenme yeterlik ölçeği üzerinde 1’in üzerine çıkamadıklarını göstermektedir. Bununla birlikte 2003 PISA çalışmasına katılan tüm ülkeler içinde okullar arası farklılığın en yüksek olduğu ülke Türkiye (Kas, 2006).
Bilimsel süreç becerilerinin geliştirilmesinin önemini vurgulayan bu veriler bilimsel düşünmenin temellerinin atıldığı ilköğretim yıllarında hayat bilgisi ve fen ve teknoloji derslerindeki öğretimin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

II. KAYNAK TARAMASI

Bilimsel Süreç Becerileri Nedir?
Bilimsel süreç becerileri; analitik düşünmeye temel oluşturan, yaparak öğrenme ilkesi ile bilgiyi oluşturmada ve problem çözmede kullandığımız hayat boyu süren bir öğrenme sürecidir. Diğer bir ifade ile bilgiyi elde etme yollarının öğrenilmesidir. Bu beceriler bilim adamlarının araştırmaları sırasında izledikleri yollar belirlenerek tanımlanmıştır.
Bilimsel süreç becerileri, öğrencilerin araştırmacılar gibi davranmalarına ve rasyonel düşünmelerine yardımcı olur. Burada öğrencileri bilim adamlarından ayıran tek özellik problemleri çözmek için geliştirdikleri becerilerin seviyesidir.
Araştırmalar altmışlı ve yetmişli yılların yöntem yaklaşımlı programlarının (Elemantary Science Performans ‘ESS’, Science-A Process Aproach ‘S-APA’) öğrencilerin performans ve tutumlarındaki yükselişte geleneksel okuma tabanlı programlara göre daha etkili olduğunu göstermiştir (Ostlund, 2004).
S-APA belirlenmiş olan 13 Bilimsel Süreç Becerisini temel ve bütünleştirilmiş olmak üzere iki tipe ayırmıştır. Temel bilimsel süreç becerileri ; gözlem yapma, sınıflama, iletişim kurma, ölçüm yapma, uzay-zaman ilişkilerini kullanma, sayıları kullanma, sonuç çıkarma ve tahmin yapma olarak belirlenmiş ve temel bilimsel süreç becerilerinden daha karmaşık olan bütünleştirilmiş bilimsel süreç becerileri; değişkenleri değiştirme, verileri yorumlama, hipotez kurma, operasyonel tanımlama yapma ve deney yapma olarak belirtilmiştir.
5. sınıf Fen ve Teknoloji dersi programına bakıldığında ise bilimsel süreç becerileri;
1. Gözlem: Bilgiyi edinmenin temel yoludur. Olaylar ya da nesneler hakkında bilgi edinmek için duyu organlarımızı ve duyu organlarımızın algılama gücünü artıracak aletleri kullandığımız ömür boyu süren bir süreçtir. Bilimsel çalışmalar olay ve nesnelerin gözlenmesiyle başlar.
2. Sınıflama: Nesnelerin ve olayların toplanan veriler ışığında özelliklerine göre belli bir sıraya konması, benzerlik ve farklılıklarına göre düzenlenerek gruplara ayrılmasıdır.
3. Çıkarım Yapma: Gözlem ya da deneyler sonucu toplanan verileri yorumlayarak olayların nedenleriyle ilgili mantıklı fikir yürütme sürecidir.
4. Tahmin: Daha önce edinilmiş bilgi ve veriler ışığında olayların sonuçlarını önceden kestirme sürecidir.
5. Kestirme: Olay ve nesnelerin nicelikleriyle ilgili yaklaşık değerleri birimleriyle birlikte tahmin etme sürecidir.
6. Değişkenleri Belirleme: Bir olay ya da ilişkide olayların gidişatını etkileyebilecek faktörlerin belirlenmesi sürecidir.
7. Deney Tasarlama: Bir hipotezin doğruluğunu test etmek için bir deney düzeneği hazırlama sürecidir.
8. Deney Malzemelerini Tanıma ve Kullanma: Araştırmalarda gerekli araç-gereçleri seçerek bu araçları emniyetli ve etkin bir şekilde kullanma sürecidir.
9. Ölçme: Gözlemlenen olayın ya da nesnenin standart veya standart olmayan değerlerle karşılaştırılması sürecidir.
10. Bilgi ve Verileri Toplama: Deney, gözlem ve çeşitli kaynaklar yardımıyla bir olay ya da nesne hakkında bilgi edinme sürecidir.
11. Verileri Kaydetme: Olay ve nesnelerle ilgili deney ve gözlem yoluyla elde edilen verilerin; kullanımı kolaylaştırıcı formlara kaydedilmesi sürecidir.
12. Veri İşleme ve Model Oluşturma: Bir nesnenin ya da olayın zihinsel (soyut) ya da fiziksel (somut) örneğini oluşturma sürecidir.
13. Yorumlama ve Sonuç Çıkarma: Bir olay ya da nesne hakkında elde edilen verilerin düzenlenerek yorumlanması sürecidir.
14. Sunma: Bilimsel süreç becerilerini kullanarak yapılan etkinliğin sonuçlarının sözlü, yazılı veya görsel olarak rapor edilmesi sürecidir.

Programa Göre Bilimsel Süreç Becerilerinin Fen Bilgisi Eğitimindeki Yeri
Fen öğretimi ve fen öğrenimindeki tutumların önemi 1960’lardan sonra hızla fark edilmeye başlamıştır.
Ülkemizde yapılandırmacı yaklaşım temel alınarak hazırlanan, bilimsel tutum ve düşüncenin çocuklara tecrübe yoluyla öğretilmesini savunan yeni Fen ve Teknoloji ders programının vizyonu ‘Bireysel farklılıkları ne olursa olsun bütün öğrencilerin fen ve teknoloji okur yazarı olarak yetişmesidir.’şeklinde tanımlanmıştır (Fen ve Teknoloji Ders Programı,2004). Fen ve teknoloji okur yazarlığı; bireylerin araştırma, sorgulama, eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme becerilerini geliştirmeleri, yaşam boyu öğrenen bireyler olmaları, etrafındaki dünya hakkında merak duygularını sürdürmeleri için gerekli olan fenle ilgili beceri, tutum, değer anlayışı ve bilgilerin bir kombinasyonu olarak tanımlanmıştır.
Taşar, Temiz ve Tan’a (2002) göre bir fen programında bilgiye daha fazla ağırlık verilmesi ve bilgiye ulaşma yollarının öğretiminin ihmal edilmesi, öğrencilerin ezbere yönelmesine neden olur. Bu durum öğrencilerin bilimsel okur yazarlık düzeyine ulaşmalarına engel teşkil eder. Bu bağlamda programda her öğrencinin Fen ve Teknoloji okur yazarı olması için yedi öğrenme alanı belirlenmiş ve bu öğrenme alanları Konu İçeriği Öğrenme alanı ile Beceri, Anlayış, Tutum ve Değerler Öğrenme Alanı olmak üzere iki sınıfa ayrılmıştır.
Öğrencilere kazandırılacak temel fen bilgisi kavram ve prensiplerinin düzenlendiği Konu İçeriği Öğrenme Alanında ‘canlılar ve hayat, madde ve değişim, fiziksel olaylar, dünya ve evren’ öğrenme alanları bulunmaktadır.
Beceri, Anlayış, Tutum ve Değerler Öğrenme Alanında ise ‘fen- teknoloji-toplum- çevre etkileşimleri,bilimsel süreç becerileri, tutumlar ve değerler’ şeklinde ayrılmıştır. Fen ve Teknoloji dersi programında fen öğretiminde bilimsel süreç becerilerini kullanarak öğrencinin bilgiyi kendisinin bulmasını sağlamak esas alınmıştır.
Günümüzde bilim ve teknolojide yapılan araştırmalar sonucu oluşan bilgi birikiminin hepsini öğrencilerin bilmelerini beklemek imkansızdır. Bu nedenle Fen ve Teknoloji dersi programında öğrencilerin gerekli bilgiye bilimsel süreç becerilerini kullanarak kendilerinin ulaşması hedeflenmiştir (Temiz, 2001).

Öğrencilerin Bilişsel Gelişimine Göre Bilimsel Süreç Becerileri
Piaget, bilişsel gelişimi 4 temel evreye ayırmıştır. Bunlar duyusal motor dönemi, işlem öncesi dönem, somut işlemler dönemi ve soyut işlemler dönemi olarak sıralanmıştır.
Çocuk okula başladığı somut işlemler döneminde algıladığı görüntüye göre değil, gerçeği anlayarak tepki verir. Ben merkezcilikten uzaklaştıkları bu dönemde çocuklar bir anlamda bilimsel düşünmenin de temelini atmaktadır. Bu dönemde çocuk çoklu sınıflama yapabilir.
Soyut işlemler döneminde birey değişkenler arasındaki ilişkileri bulabilir, olası denenceleri geliştirebilir ve bu denenceleri sırasıyla test edebilir. Yani bu dönemde birey çözüme sistemli bir biçimde ulaşabilir.
Piaget, insanın dünyayla etkileşimde bulunan, aktif bir organizma olduğunu vurgulamaktadır. İnsan ister bebek veya çocuk isterse yetişkin olsun, oturup kendini harekete geçirecek uyarıcılar gelsin diye beklemez. Organizma kendi amaçlarına ulaşmak için aktif olarak çevresindeki nesneleri, olayları merak eder ve araştırır. Organizma amaçlıdır, araştırıcıdır ve aktiftir.
Piaget’e göre geleneksel eğitim ve eğitimciler çocukların zihinsel yapılarına uygun düşmemektedir ve çocuğu sınırlayıcı etkenlerdir. Piaget’e göre eğitimin amacı bireyin sosyal çevresine uyumunu sağlamaktır. Bu görevi yerine getirmesi için eğitim çocuğun kalıtımla getirdiklerini, bilişsel gelişimine uygun etkinliklerle desteklemektir. Piaget’e göre okul çocuğa dışardan baskı yapmak yerine çocuğun kendi çabasını kendisinin yönlendirmesin izin vermelidir( Senemoğlu, 2003).
Bilimsel süreç becerilerinin kazanılması ile öğrencilerinin formal işlem basamağına ulaşmaları arasında yüksek bir bağıntın bulunmuştur. Padilla, Okey ve Dillashaw tarafından yapılan bir araştırma bütünleştirici işlem becerileri ile (değişkenleri değiştirmek, tanımlama yapmak ve deney yapmak) soyut işlem becerileri arasında yüksek bir ilişki bulunmuştur (r=0,73). Bu sonuç gösteriyor ki iki beceri seti arasında güçlü ortak yanlar bulunmaktadır ( Temiz, 2001)
Lawson (1985) soyut düşünme yeteneği ve fen öğretimi üzerinde yaptığı araştırmada, mantıklı düşünme yeteneğindeki eksiklikle fen, matematik, tarih ve sosyal bilimlerde başarısızlık arasındaki yüksek bağıntıya dikkat çekiyor (Temiz, 2001).

Bilimsel Süreç Becerilerinin Kazandırılmasında Karşılaşılan Problemler
Öğrencilerin Fen ve Teknoloji okur yazarı haline gelebilmesi için öğretmenlerin Bilimsel Süreç Becerilerini öğrencilerin kazanma süreçlerini yakından takip etmeleri ve Bilimsel Süreç Becerilerini kazandırmaya ve geliştirmeye engel olan unsurları belirleyerek bu unsurları ortadan kaldırmaya yönelik tedbirler almaları gerekmektedir.
Ercan (1996) yapmış olduğu araştırmada ‘Öğretmenlere göre 4. ve 5. sınıf düzeyinde Bilimsel Süreç Becerilerinin gelişimini engelleyen faktörler nelerdir?’
sorusuna yanıt aramıştır. Araştırma neticesinde röportaja katılan öğretmenlerin %72,72’si (24 kişi) ünite sayısının çok fazla olduğunu ve ünitelerin Bilimsel Süreç Becerileri bakımından çok detaylı olduğunu söylemiştir. %22,5’ ise ‘içeriğin günlük hayala ilişkisi’ olmadığını söylemiştir. %8,9’u ‘içeriğin öğrencilerin ilgi alanları ile ilgili olması’ maddesine katılmadığını belirtmiştir. %13,6’sı ‘müfredatın hazırlayıcı niteliği’ maddesine katılmadığını söylemiştir. %24,5’i ‘ders kitaplarının öğrencilerin bilimsel süreç becerileri gelişimine göre hazırlandığı’ maddesine katılmadığını belirtmiştir. %28,1’i ‘bilimsel süreç becerilerinin öğrencilerin zihinsel gelişimine uygunluğu’ maddesine katılmadığını söylemiştir. %63,3’ü gibi büyük bir oranı ise ‘fen bilgisi dersi için ayrılan zamanın bilimsel süreç becerilerini geliştirmek için’ yetersiz olduğunu söylemiştir.

İlgili Araştırmalar
Bu bölümde, bilimsel süreç becerileri ile ilgili daha önce yapılmış olan çalışmalara yer verilmiştir.
Binbaşıoğlu (1981), “İlkokul Çocuklarının Fen ve Tabiat İlgileri Üzerine Bir Araştırma” adlı çalışmasında, öğrencilerin genel olarak somut çevrede bulunan eşya ve olaylara ilgi göstermekten çok içeriği kendilerince bilinmeyen olay ve varlıklara ilgi duyduklarını belirlemiştir.
Baykul (1990), “İlkokul 5.sınıftan Lise ve Dengi Okulların Son Sınıflarına Kadar Matematik ve Fen Derslerine Karşı Tutumda Görülen Değişmeler ve Öğrenci Yerleştirme Sınavındaki Başarı İle İlişkili Olduğu Düşünülen Bazı Faktörler” adlı çalışmasında, derslere karşı tutumların genellikle ilkokul beşinci sınıfta en yüksek seviyede olduğunu daha sonraki sınıflarda ise azalan bir ivme ile karşılaşıldığını belirlemiştir. Baykul derslere karşı tutumdaki bu düşüşün sebebini ilkokul beşinci sınıftan sonra matematik ve fen derslerinde kullanılan öğretim yöntemlerine ve öğretmen davranışlarının matematik ve fen derslerine karşı olumlu tutum geliştirici olmamasına bağlamıştır.
Arslan (1995), “İlkokul Öğrencilerinde Gözlemlenen Bilimsel Süreç Becerileri” adlı çalışmasında, ilkokul dördüncü ve beşinci sınıf öğrencilerinin bilimsel süreç becerilerinden (gözlem, açıklama yapma, soru sorma, araştırma yapma, iletişim kurma, planlama ve üretim) hangilerine sahip olduklarını belirlemeyi amaçlamıştır. Bu çalışma Ankara merkez ilkokullarından ekonomik düzeyler (üst, alt, orta) dikkate alınarak seçilen üç okuldan dördüncü ve beşinci sınıftan 12 şubede okuyan toplam 493 öğrenciye uygulanan “Bilimsel Beceriler Testi” ile yapılmıştır.
1)Bilimsel becerileri düşük, orta ve yüksek düzeyde olan öğrenciler arasında manidar farklılıkların oluştuğu, bu farklılıkların düşük, orta ve yüksek düzeylerde gözlem yapma, açıklama yapma, tahmin yapma, soru sorma, araştırma yapma, iletişim kurma, planlama ve üretme bilimsel süreç becerilerine göre de manidar olduğu gözlenmiştir.
2)Alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeylerine göre öğrencilerin bilimsel becerilere sahip olma bakımından bir farklılık göstermediği gözlenmiştir.
3)İlkokul 4. ve 5. sınıf öğrencileri arasında bilimsel süreç becerilerine sahip olma bakımından 5. sınıflar lehine manidar bir fark olduğu gözlenmiştir.
4)İlkokul 4. ve 5. sınıf kız ve erkek öğrencilerin sahip oldukları bilimsel beceriler arasında manidar bir fark olmadığı gözlenmiştir.
Ercan (1996), “4. ve 5. Sınıfta Bilimsel Süreç Becerilerinin Geliştirilmesine Dair Öğretmen Görüşleri” adlı çalışmasında, dördüncü ve beşinci sınıf düzeyinde öğrencilerin bilimsel süreç becerilerinin gelişimi, öğretme ve öğrenme etkinliklerine katılım sıklığı ve bilimsel süreç becerilerinin gelişimini engelleyen unsurlar hakkında öğretmenlerin düşüncelerini belirlemeye çalışmıştır. Çalışma Ankara’daki 17 özel ilkokulun 45 dördüncü sınıf 46 beşinci sınıf (toplam 91) öğretmeni ile yapılmıştır. Çalışmanın sonucunda öğretmenlerin büyük bölümünün, öğrencilerin bilimsel işlem becerilerinin geliştirilmesine dair olumlu algıya sahip oldukları; fakat bu becerilerin geliştirilme derecelerinden memnun olamadıkları belirlenmiştir. Öğretmenlere öğrencilerin bilimsel işlem becerilerinin gelişmesine yardımcı olan eğitim öğretim etkinliklerine katılma sıklığı vasatın üzerine çıkmamaktadır. Müfredatın içerik yükü, fen derslerinin işlenmesi için ayrılan zaman, laboratuvar etkinliklerinin niteliği, kalabalık sınıflar öğretmenler tarafından bilimsel işlem becerilerinin gelişmesini engelleyici faktörler olarak algılanmakta olduğunu belirlemiştir.
Temiz (2001), “Lise 1. Sınıf Fizik Dersi Programının Öğrencilerin Bilimsel Süreç Becerilerini Geliştirmeye Uygunluğunun İncelenmesi” adlı çalışmasında; fen/fizik öğretiminde, bilimsel süreç becerilerinin lise birinci sınıf fizik dersi programıyla öğrencilere ne derecede kazandırıldığını belirlemeyi amaçlamıştır. Araştırma Ankara merkezdeki sosyo-ekonomik düzeyi (alt, orta,iyi) farklı iki düz lise, bir süper lise ve bir Anadolu lisesi olarak seçilen liselerin birinci sınıflarından 20’şer öğrenciye (toplam 80 öğrenci)eğitim yılı başında ve sonunda ‘bilimsel süreç becerilerini ölçme testi’ uygulanarak ve öğretmen görüşlerini almak için 20 tanesi Ankara merkezdeki, 10 tanesi çeşitli illerden gelerek Ankara’da Ağustos 2000’de yapılan ‘Fizikte hizmet içi eğitim kursuna’ katılan 14 düz lise, 11 Anadolu lisesi ve 5 süper lise öğretmenine anket uygulanarak yapılmıştır. Sonuçta;
1)Çalışmaya katılan 4 lisenin öğrencilerinin sadece gözlem, verileri yorumlama, sayı ve uzay ilişkileri kurma, model oluşturma ve tahmin becerilerinde gelişmeler görülmüştür.
2)Tüm Bilimsel Süreç Becerilerinde üst sosyo-ekonomik düzeydeki öğrencilerin aldıkları ortalama puanlar alt sosyo-ekonomik düzeydeki öğrencilerden aldıkları ortalama puanlardan daha yüksek çıkmıştır.
3)Gözlem, verileri yorumlama,ölçme, sayı ve uzay ilişkileri kurma, tahmin ve sınıflama becerilerinde kız öğrenciler, model oluşturma ve sonuç çıkarma becerilerinde ise erkek öğrenciler daha başarılı çıkmıştır.
4)Fizik dersi öğretmenlerinin görüşleri doğrultusunda öğrencilerin, gözlem, sınıflama, sayı-uzay ilişkileri kurma ve ölçme becerilerinin geliştiği belirlenmiştir.
5)Fizik dersi öğretmenlerine göre Lise 1 fizik dersi programı için ayrılan süre yeterli görülmemiş ve programda yer alan konularda bilimsel işlem becerilerini geliştirmeye yönelik faaliyetlerin az olduğu belirtilmiştir.
6)Öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini geliştirici faaliyetlerde yeterli sıklıkta bulunmadıkları belirlenmiştir.
Karaarslan (2001), “İlköğretim (1. Kademe) Fen Bilgisi Öğretiminde Bilimsel Süreçler ve Kavramsal Temalar” adlı çalışmasında, ilköğretim birinci kademe fen bilgisi öğretiminin süreç yaklaşımına göre nasıl gerçekleştirilebileceği konusunda ve süreç yaklaşımına göre verilecek olan fen eğitiminin başarılı olabilmesi için kavram öğretiminin önemi hakkında bilgi vermiştir.

III. YÖNTEM

Evren ve Örneklem
Bu araştırmanın evrenini Uşak il merkezindeki ilköğretim okulları oluşturmaktadır. Araştırma, evreni daha iyi temsil etmesi için sosyo-ekonomik durumları farklı olan (düşük, orta, yüksek) altı merkezi ilköğretim okulunun 5. sınıflarında öğrenim gören 130 kız ve 158 erkek öğrenci üzerinde gerçekleştirilmiştir. Buna göre1 ve 2 olarak adlandırılan okullar sosyo ekonomik düzeyi iyi olarak belirlenen çevredeki, 3 ve 4 olarak adlandırılan okullar sosyo-ekonomik düzeyi orta olarak belirlenen çevredeki, 5 ve 6 olarak adlandırılan okullar da sosyo-ekonomik düzeyi kötü olarak belirlenen çevredeki okulları göstermektedir. Bu araştırmanın örneklemini 1 okulundan 55, 2 okulundan 39, 3 okulundan 76, 4 okulundan 58, 5 okulundan 38 ve 6 okulundan 22 öğrenci olmak üzere toplam 288 öğrenci oluşturmaktadır.

Ölçme Araçları
Bu araştırmada ilköğretim birinci kademe 5. sınıf öğrencilerinin “Fen ve Teknoloji” dersi programına göre edinmesi gereken bilimsel süreç becerilerini ne derece kazanabildiklerini belirlemek için bir ölçme aracı geliştirilmiştir.

Ölçme Araçlarının Geliştirilmesi
Bu araştırmada ilköğretim 5. Sınıf ‘Fen ve Teknoloji’ dersi programındaki bilimsel süreç becerileriyle davranışları temel alınmıştır. Bu programa göre bilimsel süreç becerilerini oluşturan gözlem, karşılaştırma-sınıflama, çıkarım yapma, tahmin, kestirme, değişkenleri belirleme, deney tasarlama, deney malzemelerini ve araç-gereçlerini tanıma ve kullanma, ölçme, bilgi ve veri toplama, verileri kaydetme, veri işleme ve model oluşturma, yorumlama ve sonuç çıkarma ve sunma becerilerini ölçmek için 19 açık uçlu soruyla ‘Bilimsel Süreç Becerileri Testi’ hazırlanmıştır.

Hazırlanan soruların bilimsel süreç becerilerini ölçüp ölçmediğini, ilköğretim 5. sınıf öğrencilerinin zihinsel gelişimine ve yazım kurallarına uygun olup olmadığını belirlerken uzman görüşü ile birlikte ilköğretim müfettişleri ve öğretmenlerinin görüşlerine başvurulmuştur. Bu görüşler ışığında sorularda düzeltmeler yapılmış ve ‘Bilimsel Süreç Becerileri Testi’ denenmek üzere 40 ilköğretim 5. sınıf öğrencisine uygulanmıştır. Bu uygulama sonunda testteki sorular öğrencilerin algılama güçlükleri ve cevaplama süreleri dikkate alınarak yeniden düzenlenerek uygulamaya hazır hale getirilmiştir. Bu çalışmada kullanılan testin güvenirliği Cronbach’s Alfa 0,783 olarak hesaplanmıştır. Testin geçerliliği konusun da ise uzman görüşlerine başvurulmuştur.

Testin Uygulanması ve Verilerin Toplanması
Hazırlanan ‘Bilimsel Süreç Becerileri Testi’ farklı sosyo-ekonomik düzeydeki bölgelerde bulunan ilköğretim okullarında 5. sınıf okuyan toplam 288 öğrenciye uygulanmıştır. Hazırlanan testi cevaplamaları için öğrencilere 60 dakika süre verilmiştir. Uygulanan ‘Bilimsel Süreç Becerileri Testi’ araştırmacı ve sınıf öğretmenleri tarafından öğrencilere uygulatılmıştır.

Verilerin Analizi
Araştırmada kullanılan ‘Bilimsel Süreç Becerileri Testi’ 19 maddeden oluşmaktadır. Her madde 0-7 arasında çeşitli aralıklarda puanlandırılmıştır. Yapılan bu puanlamalar neticesinde birinci ve ikinci alt problemlere cevap aramak için ortalama, standart sapma, t testi, tukey ve varyans analizi gibi istatiksel çalışmalar SPSS 13 programında uygulanmıştır.

IV. BULGULAR

Bu bölümde araştırma sorularına göre hipotezlerin test edilmesiyle elde edilen sonuçlar verilecektir.
Öncelikle araştırma hipotezlerimizi tekrar edelim
1) Öğrencilerin cinsiyetlerine göre bilimsel süreç becerileri farklılık göstermemektedir.
2) Öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme seviyeleri öğrenim gördükleri farklı sosyo-ekonomik çevredeki okulların durumlarına göre değişmemektedir.
Öğrencilerin cinsiyetlerine göre bilimsel süreç becerileri testinden aldıkları puanların ortalamaları kullanılarak yapılan t testi sonuçları tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2. Cinsiyetlerine göre öğrencilerin bilimsel süreç becerilerinin ortalaması ve bağımsız t-testi sonuçları
Cinsiyet N Ortalama Std. Sapma Min. Maks. Sd t p
Kız 130 15,13 6,98 2,00 36,00 286 0,927 0,355
Erkek 158 14,32 7,55 ,00 34,00
*P<0.05

Tablo 2’deki sonuçlara bakıldığı zaman öğrencilerin ortalama değerlerinin hem kız hem erkek öğrenciler açısından ulaşılması gereken maksimum değerin (63) çok altında olduğu görülmektedir. Kız ve erkek öğrenciler arasında bilimsel süreç becerileri açısından anlamlı bir farklılık olup olmadığına bağımsız t-testi uygulanarak bakılmıştır. Sonuçta elde edilen P değeri %5’in üzerinde çıktığı için anlamlı bir farklılık boyutundan oldukça uzaktır. Göz ardı edilmemesi gereken bir başka durum ise standart sapmanın ortalamaya göre oldukça yüksek çıkmasıdır. Bunun anlamı ise öğrenciler arasında büyük farklılıklar bulunmaktadır. Yani bazı öğrenciler çok yüksek sonuç alırken bazıları da çok düşük değerler alabilmektedir.
Öğrencilerin sosyo-ekonomik açıdan bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeyleri test edilirken tek faktörlü varyans analizi (ANOVA)kullanılmıştır. Bununla ilgili ortalama ve ANOVA tabloları aşağıda verilmiştir.

Tablo 3. Farklı okullardaki öğrencilerin bilimsel süreç becerileri ile ilgili aldıkları genel ortalama, standart sapma ve minimum ve maksimum değerler
Okul N Ortalama Std. Sapma Min. Maks.
1 55 19,89 7,085 5,00 34,00
2 39 15,53 5,972 5,00 32,00
3 58 15,93 7,927 2,00 36,00
4 76 14,34 5,786 3,00 33,00
5 38 7,73 4,554 ,00 17,00
6 22 10,13 4,783 4,00 18,00
Toplam 288 14,69 7,305 ,00 36,00

Tablo 4. Farklı okullardaki öğrencilerin bilimsel süreç becerileri testinden aldıkları genel puanların tek faktörlü varyans analizi (ANOVA)
Kareler Top. Sd. Ort. Karesi F p
Gruplar Arası 3907,67 5 781,53 19,31 0,0001*
Grup İçi 11407,82 282 40,45
Toplam 15315,49 287
*P<0,05

Hem ortalama (Tablo 3) hem de ANOVA (Tablo 4) tablolarına bakıldığı zaman okulların genel sosyo-ekonomik durumlarına göre öğrencilerin Bilimsel Süreç Becerileri değerleri açısından büyük farklılık gösterdiği görülmektedir. Sosyo-ekonomik durumları iyi çevrede olan okulların ortalaması ile kötü noktada olan okulların ortalaması arasında (Ortiyi=19,89 Ortkötü=7,73) büyük bir farklılık çıkmıştır. Bu farklılığın anlamlı olup olmadığı tek faktörlü varyans analizi yapılarak belirlenmiş ve istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık görülmüştür (P=0,0001).
Farkın hangi okuldan kaynaklandığını görmek için ise tukey testi yapılmıştır. Tukey testi sonuçları aşağıdaki tablo 5’de verilmiştir.

Tablo 5. Öğrencilerin bilimsel süreç becerileri kazanımlarının okulların sosyo-ekonomik durumlarına göre karşılaştırılması(Tukey testi)
(I)Okul (J)Okul Ortalama Farkı Sig.
1 2 ,22908(*) ,015
3 ,20841(*) ,013
4 ,29204(*) ,000
5 ,63969(*) ,000
6 ,51340(*) ,000
2 1 -,22908(*) ,015
3 -,02066 1,000
4 ,06297 ,932
5 ,41061(*) ,000
6 ,28432(*) ,020
3 1 -,20841(*) ,013
2 ,02066 1,000
4 ,08363 ,707
5 ,43127(*) ,000
6 ,30498(*) ,004
4 1 -,29204(*) ,000
2 -,06297 ,932
3 -,08363 ,707
5 ,34765(*) ,000
6 22135 ,072
5 1 -,63969(*) ,000
2 -,41061(*) ,000
3 -,43127(*) ,000
4 -,34765(*) ,000
6 -,12629 ,722
6 1 -,51340(*) ,000
2 -,28432(*) ,020
3 -,30498(*) ,004
4 -,22135 ,072
5 ,12629 ,722
*P<0,05

Sosyo-ekonomik durumu iyi olarak değerlendirilen iyi okul 1’in ortalaması diğer okullarla karşılaştırıldığında ortalamanın hepsiyle anlamlı düzeyde farklı çıktığı görülmüştür. Aynı şekilde sosyo-ekonomik durumu iyi olmayan okuldaki öğrencilerin ortalamasının diğer okullarla karşılaştırılmasıyla aradaki farkın hepsiyle anlamlı bir şekilde farklı çıktığı görülmüştür. Burada sosyo-ekonomik durumun öğrencilerin bilimsel işlem yeteneklerini etkilediği söylenebilir.

V. TARTIŞMA

Tablo 2’de kız ve erkek öğrencilerin bilimsel süreç becerileri testinin genelinden aldıkları puanların ortalamalarına bakıldığında kız ve erkek öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini kazanım düzeyleri arasında anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur. Temiz (2001) ise kız ve erkek öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeylerini ölçtüğü çalışmasında, yorumlama, ölçme, sayı ve uzay ilişkileri kurma, tahmin ve sınıflama becerilerinde kız öğrenciler lehine, model oluşturma ve sonuç çıkarma becerilerinde ise erkek öğrenciler lehine anlamlı bir fark bulmuştur. Ancak Arslan (1995) yapmış olduğu çalışmasında 4. ve 5. sınıf kız ve erkek öğrencilerin sahip oldukları bilimsel süreç becerileri arasında anlamlı bir fark olmadığını belirlemiştir.
Tablo 4’te sosoyo-ekonomik düzeye göre öğrencilerin bilimsel süreç becerileri testinin genelinden aldıkları puanların ortalamalarına bakıldığında öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeye göre bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeylerinde anlamlı bir farklılık olduğu görülmektedir. Tablo 5’e bakıldığında da bu farkın sosyo-ekonomik düzeyi yüksek okullar lehine olduğu gözlenmiştir. Temiz (2001) de yapmış olduğu çalışmasında bu sonucu destekleyen bir sonuca ulaşmıştır. Ancak Arslan’ın (1995) yapmış olduğu çalışmasında bu sonuçların tersi bir sonuç ortaya çıkmıştır. Arslan çalışmasında elde ettiği veriler doğrultusunda sosyo-ekonomik düzeylerine göre öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeyleri arasında bir farklılık olmadığını belirlemiştir.

VI. SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu bölümde ilköğretim birinci kademe beşinci sınıf öğrencilerinin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeylerini belirlenmek amacıyla yapmış olduğumuz çalışmanın bulgularına bağlı olarak sonuçlar çıkarılarak ve bu sonuçlara bağlı olarak da öneriler sunulmuştur.

Sonuç
Birinci alt problemde kız ve erkek öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme düzeyleri arasında anlamlı bir fark var mıdır? sorusuna cevap arandı. Burada genel olarak bilimsel süreç becerilerini edinilme düzeyleri açısından kız ve erkek öğrenciler arasında istatiksel açıdan anlamlı bir fark olmadığı gözlendi.
İkinci alt problemde ise öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini edinebilme seviyeleri sosyo-ekonomik düzeylerine göre değişmekte midir? sorusuna cevap arandı. Burada bilimsel süreç becerilerinin toplamına bakıldığında sosyo-ekonomik düzeyi iyi olan çevredeki okulların aldıkları ortalama puanları sosyo-ekonomik düzeyi kötü olan çevredeki okulların aldıkları ortalama puanlardan anlamlı düzeyde daha yüksek çıkmıştır.
Bilimsel süreç becerileri testinden alınan puanlar ışığında yapılan tukey testi sonuçlarına bakılarak becerilerin genelinde farkı sosyo-ekonomik düzeyi iyi olarak belirlenen 1 okulunun yarattığı görülmüştür.
Bilimsel süreç becerileri testinin tümünden alınan puanlara bakıldığında okulların ulaşılması gereken maksimum puanın yarısına bile ulaşamadığı belirlenmiş ve hiçbir okulun bilimsel süreç becerilerini yeterli düzeyde öğrencilerine kazandıramadığı sonucuna varılmıştır.

Öneriler
Araştırma bulgularına dayalı olarak belirlenen sonuçlar ışığında çeşitli öneriler sunulabilir:
Sosyo-ekonomik düzeyleri kötü olan çevredeki öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini geliştirmelerine yönelik etkinliklere daha fazla önem verilerek derslerde mevcut imkanlar kullanılarak deney ve gözlem gibi etkinlikler üzerinde daha fazla durulmalıdır.
Ayrıca öğrencilere sadece okul içinde değil okul dışında da kendilerinin bilimsel süreç becerilerini kullanarak yapabilecekleri basit anlamda etkinliklerin verilmesi gerekmektedir.
Öğretmenler öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini kullanabilecekleri etkinlikleri Fen ve Teknoloji dersinin yanında Matematik, Türkçe ve İş Eğitimi gibi başka dersler için de planlamalıdır.

KAYNAKÇA
Argüden, Y.,2004,’Geleceği Şekillendirme’,Rota Yayınları, İstanbul.
Arslan,A.1995,İlkokul Öğrencilerinde Gözlenen Bilimsel Beceriler,Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamış Doktora Tezi,Ankara.
Ateş, S.,2004,The Effects of İnguiry-Based İnstruction on the Development of İntegrated Science Process Skills in Traince Primary School Teacchers With Different Piagetion Developmental Levels,GaziEğitim Fakültesi Dergisi,24(3),s.275-290.
Bağcılar,G.Dünyada ve Türkiye’de Fen Öğretimi, www.fedu.metu.edu.tr/UFBMEK_-J/b-kitabi/PDF/Fen /Bildir/t063DA.pdf (24.06.2004)
Baykul,Y.,1990,İlkokul Son Sınıftan Lise ve Dengi Okulların Son Sınıfına Kadar Matematik ve Fen Derslerine Karşı Tutumda Görülen Değişmeler ve Öğrenci Yetiştirme Sınavındaki Başarı İle İlişkili Olduğu Düşünülen Bazı Faktörler, ÖSYM Yayınları,Ankara.
Berberoğlu,G.,Kaptan,F.,Kutlu Ö., Türkiye Genelinde Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Fen Bilgisi Dersindeki Üst Düzey Zihinsel Becerilerinin İncelenmesi, www.fedu.metu.edu.tr/UFBMEK-5/ b_kitabi/PDF/Fen/Bildiri/t67.pdf (24.02.2005)
Binbaşıoğlu,C.,İlkokul Çocuklarının Fen ve Tabiat İlgileri Üzerine Bir Araştırma, Kardeş Matbaası, Ankara.
Ercan,E,1996,The Perceptions Of Teachers On The Development Of The Science Process Skils At The 4th And 5th Grades,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,Ankara.
Gökalp,N.,2005,Değişim Süreci,Beyaz Yayınları,Ankara.
Karaarslan,M.Ali(2001),İlköğretim (1.Kademe) Fen Bilgisi Öğretiminde Bilimsel Süreçler ve Kavramsal Temalar,Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.
Kas, N.,Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı Sonuçlarına Göre Milli Eğitim Sınıfta Kaldı http://www.tempodergisi.com.tr/toplum_politika/07307/,(20.05.2006)
Kılıç,G.B.,Üçüncü Uluslararası Matematik ve Fen Araştırması (TİMSS) Fen Öğretimi, Bilimsel Araştırma ve Bilim Doğası, http://www.ilkogretim-online.org.tr, (20.05.2005).
MEB.(Milli Eğitim Bakanlığı) Talim Terbiye (2005) Kurulu Fen ve Teknoloji Dersi Programı
Nakipoğlu,C.,Sarıkaya,Ş.,2000,Kimya Öğretmenlerinin Derslerinde Laboratuar Kullanmalarına Mezun Oldukları Programın Etkisi,8(1),s.21-33
Senemoğlu, N.,2003,Gelişim Öğrenme ve Öğretim Kuramdan Uygulamaya,Gazi Ktabevi,Ankara.
Sevinç, E., Ülkemizde Patent Gerçeği Türkiye’nin Patent Profiline Bakış, http://www.istanbulpatent.com/tr/mak_ulkedepatent.htm, (15.05.2006).
Tasar, M. F., Temiz, B. K., Tan, M., 2002, İlköğretim Fen Öğretim Programının Bilimsel Süreç Becerilerini Geliştirmede Hedefler, İçerik ve Eğitim Durumları Bakımından İncelenmesi, Bildiri ODTÜ, 5. Ulusal Fen ve Matematik Eğitimi Kongresi
Temiz,B.,2001,Lise 1. Sınıf Fizik Dersi Programının Öğrencilerin Bilimsel Süreç Becerilerini Geliştirmeye Uygunluğunun İncelenmesi,Gazi Üniversitesi Eğitim bilimleri Enstitüsü,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,Ankara.
Ostlund,K.,What The Research Says About Science Process Sills, http://unr.edu/homepage/jcannon/ejse/ostlund.html, (24.03.2004)
Padilla,M.J,Research Matters to the Science Teacher (The Science Process Skills) , http://www.educ.sfu.ca/narstsite/publications/research/skill.html.,(22.03.2004)
Yeşilyurt,B. (Ed.),2003,Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi, Pegam A Yayıncılık,Ankara.